Fatma Ali̇ye’ni̇n Refet’i̇ ve Kadın Dayanışması
5 Eylül 2022
Açelya Yılmaz
Fatma Aliye Türk edebiyatının önemli kadın yazarlarındandır. Entelektüel gelişiminde ve yazma serüveninde öncelikli olarak babası Cevdet Paşa’nın ve Ahmet Mithat Efendi’nin desteğini görür. Evliliğinin ilk dönemlerinde yazması eşi tarafından engellense de bu özgürlüğünü kazanmak için bireysel mücadele vererek yazma hakkını geri kazanır (Kıraathane İstanbul Edebiyat Evi, 2022, 4:40). Sonraki dönemlerde eşi Akif Bey aracılığıyla yazdıklarını Ahmet Mithat Efendi’ye ilettiği bilinmektedir (Kıraathane İstanbul Edebiyat Evi, 2022, 6:00). Fatma Aliye’nin karşısındaki en büyük eril zorluklardan birisi de abisi Ali Sedat Bey’dir. Ali Sedat Bey’in kız kardeşinin biyografisinin basımını engellediği de bilinmektedir (Kıraathane İstanbul Edebiyat Evi, 2022, 20:43). Aynı zamanda Fatma Aliye Hanım’ın düzenli bir eğitim almadığı, abisine gelen hocaları dinleyerek ve abisinin kütüphanesinde okuduğu kitaplar ile kendini geliştirdiği ve öğrenme açlığını giderdiği bilinmektedir. Babası Cevdet Paşa’nın Fatma Aliye hakkında “Erkek olsaydı, düzenli bir öğrenim görseydi, gerçekten büyük bir dâhi olabilirdi.” dediği bilinmektedir (Timuroğlu, 2021, s. 28). Fatma Aliye’nin yetiştiği bu ortamda, yazma mücadelesi için verdiği savaşlardan sonra Refet karakterini yaratması şaşırtıcı değildir. Bu kadar eril bir düşüncenin egemen olduğu dünyasında kız kardeşlik mücadelesini, kadının kadına verdiği desteği bu kadar samimi ve günlük akışında anlatması kendi hayatıyla kıyaslandığında önemli bir adımdır. Bu kadar erkek figürün arasında Refet karakterinin çevresini kadınlar sarmaktadır ve hastalandığında, maddi zorluk çektiğinde, eğitiminde ona destek olan, yanındaki kişiler hep kadınlardır. Aynı zamanda Refet karakteri de büyüdüğünde çevresindeki kadınları destekler ve kız kardeşlik mücadelesine örnek olmuştur. Fatma Aliye Hanım’ın Refet (1897) romanındaki kadın karakterler birbirlerini destekleyen, mücadelelerini olumlu etkileyen karakterlerdir.
Refet romanında kadın mücadelesinin ilk örneği olarak ev içindeki mücadelesinden ve kızına koşulsuz desteğinden dolayı anne Binnaz’ı görüyoruz. Binnaz, İstanbul’dan odalık olarak köye götürülmüş, aynı evde yaşadığı insanlar tarafından hem odalık olduğu hem de İstanbul’dan geldiği için kabul görememiş bir karakterdir. Kocasının ölümüyle birlikte dört-beş yaşlarındaki bir kız çocuğuyla (Refet) köydeki sevgisiz yaşamlarına devam etmekte zorlanmaktadır. Kendisine yapılanlara ses etmeyen Binnaz Hanım kızının şiddet görmesine dayanamayarak boynundaki altınları, küpelerini ve kızı Refet’in nazar takımını satarak kızı ve kendisi için gördüğü tek kurtuluş olan İstanbul yolculuğuna çıkmıştır. Refet ve annesi Binnaz Hanım hiçbir zaman kendi akrabaları, kan bağı taşıdıkları insanlar tarafından destek görmemiştir. Onlara yardım eli uzatan insanlar ve özellikle kadın figürler aile dışından komşu veyahut okul arkadaşıdır. Refet’in uzun İstanbul yolculuğu sonrası hastalanmasından ve derdini paylaşamamasından dolayı yaşadığı yorgunluk, huysuzluk döneminde onlara destek olan tek kişi Mürüvvet Hanım’dır.
O daireye gelip giden misafirlerden kırk beş elli yaşında kadar bir kadın vardı ki Binnaz’ın ve Refet ’in hal-i pür-melali onun nazar-ı merhametini celp eylerdi. Bu defa gelişinde ise Refet’in artık fena bir hale gelmiş vaziyetini gördü. Binnaz’a ‘Kızım bunu İstanbul’a indir de bari bir hekime, hocaya götür’ dedi. Fakat Binnaz İstanbul’un sokaklarını bile unutmuştu. Hekimlerini, hocalarını nereden bilecek? Bunu hanıma açtı. Mürüvvetkâr kadıncağız ‘Birkaç gün bizim eve geliniz de konu komşu biz o çocuğa bakarız. Bunun hali böyle ne olacak? demekle Binnaz bohçasıyla Refet’i yüklenerek kadının arkasına takıldı. (Aliye, 2019, s. 32)
Akrabalarının yanındayken onları gören ve Refet’in hastalığını fark eden Mürüvvet Hanım, iyileşene kadar Refet’e bakmıştır. Aynı dönemde bir hastanın iyileşmesi için gerekli olan et suyu, ilaç gibi gerekli ürünlerin pahalılığından dolayı karşılayamayan Binnaz Hanım’a komşular kendi aralarında destek olmuşlardır. “Eski adamların söyledikleri ‘Ev alma komşu al,’ sözünün hikmeti bu mahallede pek anlaşılıyordu. Mürüvvet’in ikramı olmak üzere Refet’ in sütü ve çorbasının eti alındı” (Aliye, 2019, s. 42). Mürüvvet Hanım Refet’in iyileşmesinden sonra da anne kızı yalnız bırakmayıp Binnaz’a iş Refet’e okul ve anne kıza kalacak yuva olmuştur. Mürüvvet Hanım’ın taşınması gerektiği dönemde Refet artık büyümüş okulun gerekliliğinin farkına varmıştır ve anne kız yeni bir mücadele içerisine girmiştir. Mürüvvet Hanım’ın taşınmasından sonra anne kız okula yakınlığından dolayı tuttukları odalarında maddi zorluklar yaşarlar. Mürüvvet Hanım’ın eski komşusu Nezaket Hanım, kendi evine çağırarak hem anne kıza destek olur hem de kendisi destek görür. Zorlu koşullardan sonra daha konforlu bir odaya geçmenin rahatlığıyla iki aile varlıklarını ve yokluklarını paylaşarak bir süre birlikte yaşarlar. Refet’in okulu devam etmektedir ve dikiş dersleri için bir dikiş makinesine ihtiyaç duymaktadır, yine bu konuda da Refet’e yardımcı olanlar kadınlardır. Okulda dikiş makinesine sahip arkadaşlarına giderek ödevlerini yapan Refet okul yaşantısında başarılıdır. Gittiği evlerin kütüphanelerinde gördüğü kitaplar, okuduğu dergilerle kendine başka bir hayatın kapılarını aralar. Başkalarına ait olan kütüphaneye böyle merakıyla Refet karakteri kitabın yazarı Fatma Aliye Hanım’a da benzemektedir.
Bir diğer kadın dayanışması örneğini Refet’in günlük yaşamının çoğunu kapsayan okulunda görüyoruz. Refet karakteri artık destek gördüğü kadar destek de vermektedir ve kendisi gibi annesiyle yaşayan ve zor durumlarda hayatta kalmaya çalışan bir kadın arkadaşı ile kız kardeşlik bağı kurmaktadır. Şule karakteri ile Refet daha sonraları kader birliği yaparak okulun ve tüm zorluklarının altından beraberce kalkmışlardır. Dayısının desteği ile okuyan Şule annesinin kaybıyla ne yapacağını bilmez ve bir başına kalır.
Şule, başını rahlenin üzerine eğmiş, dersine bakıyordu. Refet ona doğru gitti. Şule başını kaldırdı. Bir de Refet ne görsün? Şule birkaç gün içinde erimiş, sararmış fena halde bozulmuştu. Refet heyecanla ‘Bu ne hal kardeşim?’ dedi. Şule meyusane ‘Yetimdim, öksüz de oldum. Hem yetim hem öksüz!’ dedi. Güzel kızcağızın güzel yanaklarından aşağı elmas pareler yuvarlanıyordu. Refet arkadaşının yanına oturdu. Şule’nin dağınık saçlarını okşayarak düzeltmeye, yüzünden öpmeye başladı. (Aliye, 2019, s. 108)
Binnaz Hanım ve Refet hiç düşünmeden Şule’ye destek olmuş ve odalarında beraber yaşamaya başlamışlardır. Refet’in entelektüel gelişiminde katkısı olan bir diğer arkadaşı ise Şahap Hanım’dır. Şahap ve ablası Cazibe Hanım zengin bir ailenin kızlarıdır. Refet ve Şule bir yaz tatilini onların yanında köşklerinde geçirmiştir ve Refet köşkün manzarasına karşı hissettiği yoğun duygulardan korkmuştur. Aynı zamanda Cazibe Hanım’ın evinde aldığı eğitimlerden dolayı bilgi birikimi Refet’in başka bir eğitimin varlığından haberdar olmasına yardımcı olmuştur. Kendi aldığı eğitim ile Cazibe Hanım’ın evindeki eğitimin fazlasıyla bariz olan farklarını gören Refet kendini geliştirmesi gerektiğini düşünür. Refet karakterinin evde eğitim alan birinin bilgi birikimine olan hayranlığı yazar Fatma Aliye Hanım’ın da evde eğitim gören abisini uzaktan dinlediği ve kendi eğitimi için verdiği mücadeleyi hatırlatmaktadır. Binnaz Hanım’ın hastalık döneminde de en büyük yardımı Şahap Hanım yapmıştır.
Şahap, Refet’in yanına geldiğinde hiçbir şey bilmezmiş gibi davrandı ve Refet’in validesinin hastalığı için endişe eylediğini ve kendi tabipleri pek hazık olduğundan muayene ettirmek için müsaadesini rica eyledi. Akşam azadından sonra Şahap evine gider gitmez derhal kendi tabiplerini celp ile Binnaz’ın adresini verdi. Ve oraya her gün gönderilmek üzere hazık bir tabip tayinini ve ilaçlar için de doktorun kendi eliyle yaptırmak bahanesiyle bedava olarak hane halkını minnet altında bırakmayacak bir surette götürülmesini tembih eyledi. (Aliye, 2019, s. 115)
Annesinin hastalığının arttığı dönemde aynı zamanda mezuniyetine çok kısa süre kalmış olan Refet, annesine bakmak ve ders çalışmak arasında zorlu bir süreç geçirirken yaşadıkları evin sahibeleri tarafından destek görür. “Hane sahibeleri imdada yetişti, bu bir haftalık iştir. Sen üzülme Refet Hanım. Eğer senin kadar bakamazsak bizi tekdir et! Sen işinle meşgul ol” (Aliye, 2019, s. 174). Refet romanın sonunda çok istediği okulundan mezun olmuştur ancak annesi Binnaz Hanım’ı hastalıktan kaybetmiştir. Çalışacakları okulları seçme zamanı geldiğinde Refet ilk tercih hakkı onda olmasına rağmen arkadaşı Şule’nin istediği yeri ona bırakmıştır ve kader birliği yapan, birbirlerini koruyan iki genç kadın hayatlarının yeni bir dönemine adım atmışlardır.
Fatma Aliye’nin siyasi konumu tartışılmaktadır. Ancak Fatma Aliye’yi İslamcı olarak niteleyen kesimler dönemin egemen olduğu şartları göz önüne almadan kendi dönemleriyle kıyaslamaktadırlar. Fatma Aliye yazım sürecinde birçok erkekle mücadele etmek zorunda kalmıştır. Hayatındaki baba figürleri destek olmaya çalışsa da dönemin baskıcı ve eril düzeninden sıyrılamamışlardır. Fatma Aliye Hanım “Bir kadın” mahlasıyla yazmaya başlamıştır. Kadın kelimesinin kullanımı bile dönemi bakımından incelendiğinde anlam kazanır. Herhangi bir kadının da yazabileceğini vurgulayan Fatma Aliye, aynı zamanda kadın cinsiyetinin varlığını da vurgulamaktadır. Yazdığı dönem olarak incelendiğinde kız çocuklarının eğitim imkânlarının kısıtlanmasını konu ederek döneminin insanlarına kız çocuklarının okula gitmesini teşvik etmeye çalışmıştır. Örneğin, Şule karakterinin dini görevde olan dayısının eğitimi için yazdığı mektubu ile topluma kız çocuklarının eğitiminin günah ve ayıp olmadığı mesajını vermektedir. Fatma Aliye döneminin aydın, çağdaş ve ileri görüşlü kadınıdır. Kadınların eğitim görme hakkı ve mücadelelerinde öncü bir kadın olmuş, kız kardeşlik mücadelesini desteklemiştir. women’s right to education and their struggle, and supported the struggle for sisterhood.
Kaynaklar
- Aliye, F. (2019). Refet. Turkuaz Yayınları.
- Kıraathane İstanbul Edebiyat Evi. (2021, 13 Ocak). Fatma Aliye Hanım ve Muhadarat [Video]. YouTube. https://youtu.be/fZ5PuWbM688
- Timuroğlu, S. (2021). Kanatlanmış kadınlar. İletişim Yayınları.